Boekmandebat ‘De nieuwe werkelijkheid van de creatieve industrie’, 13 februari 2013

‘Zoals altijd worden kunstenaars weer eens buitengesloten!’ klonk het in de zaal na afloop van het Boekmandebat ‘De nieuwe werkelijkheid van de creatieve industrie’, op 13 februari in Rotterdam. De felle reactie kwam niet uit de lucht vallen, want was ook tijdens het debat aan bod gekomen. Een dag voor het debat beschreven Alexander Rinnooy Kan, Paul Rutten en Marleen Stikker dezelfde klacht in Het Financieele dagblad (‘Topsector creatieve industrie niet compleet als de kunsten er geen deel van uitmaken’, 9-2-2013). Nog eerder was het in Boekman #93 over de creatieve industrie vastgesteld. Het was een van de veelgehoorde geluiden tijdens het Boekmandebat. Er waren er meer.

De presentatie van dit themanummer van Boekman was aanleiding tot het debat. De bijeenkomst vond plaats ten huize van en in samenwerking met Het Nieuwe Instituut te Rotterdam. Deze instelling is per 1 januari voortgekomen uit een fusie van NAi, Premsela en Virtueel platform, en houdt kantoor in het NAi gebouw aan  het Rotterdamse Museumplein. .

De creatieve industrie staat volop in de aandacht, toch zijn er ook nog veel vragen over de kansen en mogelijkheden, de deelnemers.  Hebben we het over grote commerciële bedrijven, de omroepen, kunstenaars, kleine zelfstandige meubelmakers, of allemaal? Hoe worden de ambitieuze beleidsplannen omgezet naar de praktijk? En: waar blijven de kunsten binnen de creatieve industrie?

Hoezo nieuwe werkelijkheid? Valt er dan een nieuwe werkelijkheid te maken van creatieve industrie? Aldus formuleerde dagvoorzitter Valentijn Byvanck de centrale vraag.  Byvank legde de vraag voor aan drie beleidsmakers (Valerie Frissen, Paul Rutten en Timo de Rijk), drie makers (Afaina de Jong, Jeroen van Mastrigt-Ide en Gilian Schrofer) en drie stakeholders (Harry Starren,  Janny Rodermond en Floor van Spaendonck). Iedereen kreeg 5 minuten spreektijd. Tussendoor kreeg (en nam!) het publiek gelegenheid om te reageren.  Maar liefst 200 man had zich verzameld. Bijna 300 belangstellenden waren via livestream getuige.

Zoals vaker het geval tijdens debatten over cultuurbeleid, wellicht bij alle debatten, waren het de makers die de show stalen… Zij demonstreerden in dit geval op aanstekelijke wijze de toegevoegde waarde van creatieve producten en namen daarmee iets van de onduidelijkheid rond het begrip creatieve industrie weg.

Valerie Frissen (Topteam Creatieve Industrie) beet de spits af.  Binnen haar 5 minuten zette ze de doelstellingen en activiteiten van het Topteam en het CLICK programma uiteen. Ze legde uit dat het Topteam met behulp van netwerkorganisatie CLICK de connectie tussen het creatieve bedrijfsleven en de kenniswereld wil stimuleren door de werelden met elkaar te verbinden in cross-overs. Haar verhaal getuigde van routine en kennis, maar een vraag uit de zaal naar welke kennis er nu precies dient te worden versterkt, beantwoordde ze formeel door slechts op condities te wijzen. Op talentontwikkeling, netwerkontwikkeling en het stimuleren van een voedingsbodem, ontmoetingen. Concreter kon ze het niet maken.

Paul Rutten (betrokken bij CLICK, lector Creative Business bij het Kenniscentrum Creating 010 van de Hogeschool Rotterdam en hoogleraar in Antwerpen) slaagde daar wel in. Hij gaf een korte historische terugblik op het fenomeen en benadrukte het hefboomeffect van de creatieve industrie naar de rest van de economie. Timo de Rijk (voorzitter BNO en hoogleraar design aan de TU Delft en VU) streek in zijn presentatie menigeen tegen de haren. Bijvoorbeeld toen hij riep dat kunstenaars met de creatieve industrie niets te maken hebben en gewoon met rust gelaten moeten worden. Hij bleek het niet zo kras bedoeld te hebben, maar de stemming in de zaal liet zich niet keren. Marleen Stikker (WaagSociety) waarschuwde De Rijk voorzichtiger te formuleren. Kunstenaars spelen juist een onmisbare rol als vormonderzoekers bij de totstandkoming van toepassingen in de creatieve industrie. Voorbeelden kwamen uit de zaal.

Als gezegd, levendigheid ontstond pas echt in de volgende gespreksronde, die van de makers: Afaina de Jong (architecte, creatief ondernemer), Jeroen van Mastrigt-Ide (Dutch Games Garden) en Gilian Schrofer (ontwerpbureau Concern). Van Mastrigt-Ide gaf een inspirerende impressie van de vele technische en visuele mogelijkheden van de digitale wereld en gaming. De Jonge legde uit aan dat ‘haar’ kleinschaligheid haar kracht is, want ze is flexibel en multi-inzetbaar. Het gemak waarmee ze kan schakelen maakt haar waardevol voor grotere bedrijven, die minder wendbaar zijn. En daarmee benoemde ze de kracht van de vele zzp’ers binnen de creatieve industrie. De Jonge pleitte voor de oprichting van een mentorprogramma, en kreeg daarvoor steun van Timo de Rijke en Gilian Schrofer. Schrofer heeft zich juist enorm ingespannen om een degelijk opleidingstraject te realiseren, maar kreeg uiteindelijke geen of verlate steun van de accrediterende instellingen. 

Het gebrek aan zakelijke kennis onder afgestuurde creatievelingen en kunstenaars werd door vele aanwezigen onderkend en beklaagd. Er werden uiteenlopende meningen verwoord, waarbij de verantwoordelijkheid  bij resp. de opleidingen,  de studenten of  de overheid werd gelegd. Of bij de beroepsorganisaties. Minors, cursussen, trainingen, mentorships blijken evenwel voorhanden…Studenten hebben niet zelden de handen vol aan hun artistieke ontwikkeling. Nog een ander geluid: ‘Misschien moeten we van creatieve talenten niet langer verwachten dat ze ook nog eens zakelijke kwaliteiten bezitten?’

Het ontbreken van de kunsten binnen CLICK was eveneens een heikel punt. Zelfs muziek en dance schitteren vooralsnog door afwezigheid binnen CLICK, ondanks moties hierover in de Tweede Kamer in december 2012. Voor het uitgeverijwezen en artistiek onderzoek geldt hetzelfde. Rutten betreurt dit. Volgens hem is het een afwijkende manoeuvre van het ministerie. Want hoe zouden ze anders nog de cultuurbezuinigingen hebben kunnen rechtvaardigen?

In de derde en laatste ronde kwamen Harry Starren (Federatie Dutch Creative Industries), Janny Rodermond  (Stimuleringsfonds Creatieve Industrie) en Floor van Spaendonck (Het Nieuwe Instituut) aan het woord. De kracht van individuen binnen de creatieve industrie mag niet verloren gaan, aldus Starren in een inspirerend betoog. Rodermond kondigde een trendbreuk aan, maar zonder een tipje van de sluier te lichten. Dat was jammer, leek ook Van Spaendonck te vinden.

‘Maar wat gaan we nu eigenlijk doen? Echt, concreet doen!?’, was een terugkerende vraag vanuit de zaal. Starren had het antwoord. ‘Precies wat we nu aan het doen zijn, het voeren van een debat, dat is wat we doen!’

Jack van der Leden

Conferentie over Popular Music Heritage, Cultural Memory & Cultural Identity

Van woensdag 30 januari tot en met vrijdag 1 februari organiseerde het Erasmus Research Centre for Media, Communication and Culture (ERMeCC) in Rotterdam de conferentie Popular music heritage, cultural memory & cultural identity. Gedurende drie dagen presenteerden onderzoekers papers en werden ervaringen uitgewisseld tussen onderzoekers en mensen uit de praktijk. Het congres maakte deel uit van het gelijknamige internationale onderzoeksproject, kortweg POPID, waarbij een onderzoeksteam uitgebreid onderzoek doet onder archivarissen, medewerkers uit de muziekindustrie en publiek in vier landen (Oostenrijk, Engeland, Nederland en Slovenië). Naast het onderzoek dat binnen dit project verricht wordt, was er ook aandacht voor ander onderzoek dat binnen het thema valt. Het resultaat was een inspirerende en interessante conferentie.

Het congres startte woensdagmiddag met een discussie over Do It Yourself (DIY) Preservation. Onderzoekers Sarah Baker (Griffith University, Australië) en Amanda Brandellero (Universiteit van Amsterdam) en praktiserend doe-het-zelf-archivisten Bas de Koning (europopmusic.eu) en Stan Rijven (Pop Archief Nederland en Ritmundo Foundation) gingen in gesprek over het archiveren van popmuziek en popcultuur. Uit de discussie kwam de spanning tussen de verschillende individuele initiatieven en de gevestigde, geïnstitutionaliseerde archieven en musea naar voren. Het ontbreekt de initiatiefnemers enerzijds vaak aan de benodigde kennis om te conserveren en presenteren. Anderzijds is er in veel gevallen sprake van een wantrouwen naar de gevestigde archieven. Populaire muziek valt meestal niet binnen het werkterrein van de reguliere archieven. Vandaar dat mensen vanuit hun eigen betrokkenheid het initiatief nemen om te zorgen dat het voor het nageslacht bewaard blijft. Maar wat gebeurt er als de initiatiefnemer er niet meer is. De individuele initiatieven kenmerken zich veelal doordat van enige selectie nauwelijks sprake is, zo bleek uit de voorbeelden die tijdens de discussie aangedragen werden. Samenwerking tussen de DIY-initiatieven en de gevestigde archieven en musea biedt uitkomst om selectiecriteria op te stellen en de objecten te duiden.

Donderdag en vrijdag stonden in het teken van de presentatie van de verschillende onderzoeken die op het thema verricht worden. In centrale en parallelsessies presenteerde een internationaal scala aan onderzoekers hun papers. Alhoewel de onderwerpen bijzonder verschillend waren, was de organisatie er toch in geslaagd ze op verschillende thema’s te clusteren. Dit leverde zowel voor de sprekers als voor de deelnemers aan het congres verrassende inzichten en verbanden op.
De plenaire presentaties waar de donderdag mee begon, waren gebundeld onder het thema Music, place and cultural identity. Ian Inglis (Northumbria University, UK) presenteerde zijn onderzoek naar Deadheads (fanatieke aanhangers van de Amerikaanse band The Grateful Dead) in Europa. Rosa Reitsamer (Universität für Musik und Darstellende Kunst Wien) gaf een samenvatting van haar onderzoek naar het Hor 29 Novembar koor, een koor van Joegoslavische immigranten in Oostenrijk. De laatste paper in deze plenaire sessie was van Gaëlle Crenn (Université de Lorraine, Frankrijk), die de lokale aanpassingen in de tentoonstelling Abbaworld in Australië onderzocht. Alle drie de onderzoeken richtten zich op een aspect van popmuziek buiten de directe context. Zo trad The Grateful Dead nauwelijks in Europa op. Toch kunnen de Europese Deadheads zich met de band identificeren, voelen zich thuis in de community en ontlenen er een specifieke identiteit aan. Grappig was ook te horen hoe Australiërs zich met Abba identificeren, je zou haast denken dat het een Australische groep was. Vandaar ook dat de lokale organisatoren de standaard Abbaworld-tentoonstelling aan de Australische situatie aanpasten zodat de bezoekers zich meer herkenden in de tentoonstelling.
In de daarop volgende parallelsessie kwamen de thema’s Archiving and Preserving Popular Music en Music, Place and Cultural Identity aan de orde. Ik koos voor de eerste, waarin lokale en nationale initiatieven voor poparchieven in Birmingham (UK), Frankrijk, Oostenrijk en Denemarken, het onderwerp van onderzoek waren. Vooral het Deense initiatief voor een nationaal rockmuseum in Roskilde dat in 2015 moet openen, maakte indruk. Het is des te opvallender omdat in dit geval geen sprake is van een low profile DIY initiatief. Line Vestergaard Knudsen (Roskilde University) was betrokken bij het verzamelen van persoonlijke herinneringen om zo een landkaart te maken waarop de geschiedenis van de Deense popsector wordt weergegeven. Uit de presentaties kwam vooral het verschil tussen initiatieven van onderaf en van bovenaf duidelijk naar voren.
In de middag stonden presentaties over Globalization and Diversity in Popular Music en Music, Memory and Heritage op het programma. Bij het laatste thema gaf Jacob Westergaard Madsen van het Danish Rock Museum meer inzage in de wijze waarop het museum het publiek bij de tentoonstellingen wil betrekken. Hoe roep je nostalgische gevoelens op bij verschillende publieksgroepen en generaties die er zelf niet bij waren. Arno van der Hoeven (Erasmus Universiteit Rotterdam) presenteerde zijn bevindingen van een onderzoek naar de verschillende nationale belevingen van de sixties in Europa. In bijna alle onderzochte landen werden eerst de Beatbands uit de UK gekopieerd en ontwikkelden bands gaandeweg hun eigen stijl. De muzikale herinneringen en hoe verschillende onderzoeksmethodes daar sturend in kunnen werken was het onderwerp van de presentatie van Lyudmilla Nurse (Oxford University, UK). Kenny Forbes (University of Glasgow) onderzocht de herinneringen van bezoekers aan het Apollotheater in Glasgow.
De plenaire sessie op vrijdag stond in het teken van DIY Music Heritage: On and Off Line. Sarah Baker presenteerde de resultaten van haar onderzoek naar de manier waarop vrijwilligers betrokken waren bij poparchieven. Vervolgens gaf Toni Sant (University of Hull, UK) inzicht in de totstandkoming van het Malta Music Memory Project, een online database van Maltese muziek en gerelateerde onderwerpen. Tot slot ging Jan Marontate (Simon Fraser University, Canada) in op wat poparchieven kunnen leren van nieuwe-media-collecties wat betreft conserveren. Zij wees op het belang van samenwerking met verschillende betrokkenen om te bepalen hoe en wat er bewaard dient te worden. Bij popmuziek kun je dan denken aan producers en geluidstechnici, maar natuurlijk ook aan de artiesten zelf. Zij hebben daar elk een eigen visie op. Uit de discussie kwam naar voren dat individuele initiatieven vaak eigen oplossingen bedenken waar standaardoplossingen voorhanden zijn, zoals computerprogramma’s om gegevens in op te slaan.
De laatste parallelsessies stonden in het teken van Local Music Audiences en Music Scenes and Genres: Processes and Practices. Bij de laatste sessie presenteerde Wes Wierda (Inholland) een onderzoek naar de praktijken van muziekuitgeverijen in Nederland. Die blijken een geheel eigen manier te hebben om hun zaken te regelen, waarbij de grens tussen legaal en illegaal regelmatig wordt opgezocht. Andere onderwerpen die daar aan bod kwamen waren een onderzoek naar de online vertegenwoordiging van vrouwen in extreme metal en de online reacties daarop en canonvorming in de Austropop. Amanda Brandellero lichtte een onderzoek naar het verband tussen lokale muziekscenes en de aanwezigheid van muziekindustrie in Nederland toe.

Afgaande op het ongelofelijke scala aan onderwerpen binnen het thema van de conferentie, moet dit nog slechts het topje van de ijsberg zijn wat betreft wetenschappelijk onderzoek naar popmuziek en gerelateerde onderwerpen. Een bewijs te meer dat de popsector door de wetenschap serieus genomen wordt. Daar kunnen officiële instanties als archieven en musea nog wat van leren.

Voor een compleet overzicht van het congres en de activiteiten van het POPID-project kunnen geïnteresseerden terecht op de uitgebreide website.


André Nuchelmans

Boekpresentatie Effectief cultuurbeleid

Maatschappelijke ontwikkelingen maken dat beleidsmedewerkers, politici en rekenkamers publieke uitgaven aan cultuur helder en inzichtelijk willen maken. Zo wordt er steeds meer gewerkt met subsidieafspraken in contracten met prestatie-indicatoren. Maar welke indicatoren zeggen iets over het succes of falen van je cultuurbeleid? Hoe meet je dit alles precies? Zijn die zaken altijd wel meetbaar? En wordt de kunst er beter van of scheelt het in de portemonnee?

Daarover organiseerden de Boekmanstichting en de VNG een discussiemiddag op vrijdag 11 januari 2013 in het gebouw van de VNG in Den Haag. Leidraad in het programma was de nieuw verschenen publicatie Effectief cultuurbeleid: leren van evalueren van Quirijn van den Hoogen. In dit boek onder meer gouden tips voor het opzetten van een bruikbare en betrouwbare evidence base in het cultuurbeleid. Daarnaast wordt utigelegd hoe met een beperkte evidence base toch uitspraken over het cultuurbeleid kunnen worden gedaan. Tenslotte maken verschillende deskundigen de stand van de evidence base voor onderdelen van het Nederlands cultuurbeleid op, zowel op gemeentelijk als op landelijk niveau.

Tijdens de boekpresentatie hield hoofdauteur Quirijn van den Hoogen (RuG) een inleidend verhaal. Aansluitend interviewde moderator Siewert Pilon (VNG) Angela Rijnhart (gemeente Enschede) en Josee Ligteringen (Rekenkamer Enschede) over het onderzoek dat Van den Hoogen in de zomer van 2012 deed naar de evidence base van het Enschedese cultuurbeleid. Vervolgens gaf Claartje Bunnik (auteur Niet tellen maar wegen) een reactie op de publicatie in verhouding tot haar boek. Tenslotte hield Rudi Turksema (Algemene Rekenkamer) een slotbeschouwing. Alle bijdragen zijn integraal na te lezen in het uitvoerige verslag, geschreven door Ineke van Hamersveld.

Tiele-leerstoelenmiddag

De Dr. P.A. Tielestichting organiseert jaarlijks een middagbijeenkomst in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag waar de Tiele-hoogleraren in het kort ingaan op hun onderzoek. Namens de Tielestichting zijn vier bijzonder hoogleraren aangesteld. Gerard Unger nam na vijf jaar bijzonder hoogleraarschap Typografie aan de Universiteit Leiden afscheid en hoogleraar Adriaan van der Weel sloeg wegens oogproblemen een jaartje over. Dus bleven er voor de presentatie op 7 december jongstleden nog twee Tiele-hoogleraren over voor een korte presentatie en hield Gerard Unger een afscheidsrede.

Na een korte inleiding van hoofd bedrijfsvoering van de KB en voorzitter van de Tielestichting Els van Eijck van Heslinga was het woord aan Arianne Baggerman. Zij is bijzonder hoogleraar Geschiedenis van uitgeverij en boekhandel aan de Universiteit van Amsterdam en vertelde over haar onderzoek naar de rol van gebonden boeken in autobiografische documenten. De titel van haar lezing, Van geheugensteun tot decorstuk: de transformaties van het gebonden boek, verwees naar recente ontwikkelingen waarbij het gebonden boek gebruikt wordt als een decorstuk in onverwachte omgevingen. Ze duiken steeds vaker op in de etalages van kleding- en schoenenwinkels en kunnen zelfs een bruiloft van extra cachet voorzien. Inmiddels kunnen kant en klare wandjes van ruggen van gebonden boeken besteld worden om de boekenkast een mooie aanblik te geven. Het gaat dan puur om het fysieke omhulsel van het boek. Uit haar onderzoek naar autobiografische documenten komt echter een heel andere rol van de boekband naar voren. Het is daar vaak een extensie van het geheugen, waarbij niet zozeer de inhoud als wel de fysieke kenmerken een belangrijke rol spelen. In de documenten roepen bepaalde banden vaak een herinnering aan vroeger tijden op, zoals de zolder in het ouderlijk huis waar de schrijver voor het eerst kennismaakte met de boeken van Walter Scott. Baggerman haalde zo nog een aantal voorbeelden aan. Veel van de egodocumenten hebben een titel die direct aan boeken refereert, zoals De bladen uit het boek van mijn leven.
Hierna betrad Paul Hoftijzer het podium voor een toelichting op zijn onderzoek. Hoftijzer is bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van het Nederlandse boek in de vroegmoderne tijd aan de Universiteit Leiden. De krant als boekhistorische bron was de titel van zijn lezing. Bij zijn onderzoek maakt Hoftijzer veelvuldig gebruik van kranten. Advertenties spelen daarbij een belangrijke rol en kunnen inzicht geven in bijvoorbeeld de opkomst van bepaalde genres, van een nieuw lezerspubliek of van de ramsj-handel. De ingebruikname van de Databank Digitale Dagbladen, maakt zijn onderzoek aanzienlijk minder tijdrovend dan voorheen. Was het eerst nog het oude handwerk waarbij kaartenbakken en in het gunstige geval microfiches doorzocht werden, nu volstaat het invullen van zoektermen en de resultaten verschijnen zo op het scherm. Alhoewel momenteel nog slechts 8 procent van de totale hoeveelheid kranten gedigitaliseerd is, maakt de databank het onderzoekers al een stuk gemakkelijker. Vooralsnog zijn alle dagbladen van vóór 1800 gedigitaliseerd evenals legale en illegale kranten tijdens de Tweede Wereldoorlog. Dat die slechts zo’n beperkt percentage op het geheel is, komt door de gigantische hoeveelheid kranten in de laat 19de en 20ste eeuw.

Na deze twee lezingen over de actuele stand van zaken in boekhistorisch onderzoek, blikte Gerard Unger in zijn afscheidslezing terug op de vijf jaar dat hij bijzonder hoogleraar was. Hij nam daarbij zijn inaugurele rede Typografie als (voertuig van de) wetenschap als uitgangspunt. Met name de hoge verwachtingen die Unger had van digitalisering voor het verspreiden van kennis en de rol die typografie daarbij zou kunnen spelen moest hij herzien. Zo krijgen jongeren als gevolg van het veelvuldig gebruik van digitale media concentratieproblemen bij het lezen van langere teksten. Terwijl Unger in zijn inaugurele rede nog de verwachting uitsprak dat typografische vormgeving het gebruik van digitale teksten zou kunnen verbeteren, moest hij concluderen dat de krakkemikkige typografische opmaak van internet inmiddels zijn weg naar het papieren boek heeft gevonden. Voorwaar geen vooruitgang!

André Nuchelmans

M. Hartog en M.A. Remmelink - Een familievriendelijk museum

De laatste jaren hebben musea er alles aan gedaan om kindvriendelijker te worden. Maar als de nadruk te veel op kinderen wordt gelegd, is museumbezoek al snel geen familie-uitje meer. In opdracht van de VSC (Vereniging voor Samenwerkende Centra en musea in wetenschap en techniek), een netwerk waarin het delen van kennis over wetenschapseducatie centraal staat, schreven Mijke de Hartog en Marie Anne Remmelink daarom dit handboek. Uitgangspunt is samen nieuwe dingen ontdekken: museumbezoek waaraan (groot)ouders, ooms, tantes en vrienden evenveel plezier beleven als kinderen.

In zeven hoofdstukken wordt uiteengezet waarom families naar musea komen, hoe musea een groot en breed publiek kunnen bereiken, welke wensen kinderen en volwassenen hebben, hoe sociale interactie bereikt kan worden en tentoonstellingen het beste kunnen worden ingericht – denk aan objecten die aangeraakt mogen worden en het gebruik van multimedia. De auteurs benadrukken dat het educatieve aspect van een tentoonstelling belangrijk is, maar amusement en sociale interactie van even grote waarde zijn. Technieken die voor kinderen werken, hoeven daarvoor geen metamorfose te ondergaan: ook volwassenen spelen graag, stellen de auteurs.

Aan de hand van interviews met experts, onder wie Kate Steiner (hoofd publieksonderzoek en evaluatie van het Science Museum) en Marlous van Gastel (medewerker educatie bij het Stedelijk Museum Amsterdam), laten De Hartog en Remmelink zien hoe diverse musea zich succesvol op families richten. Aan de hand van praktijkvoorbeelden en checklists kunnen musea controleren hoe gastvrij en familievriendelijk ze zijn – en waarmee eventueel nog winst valt te behalen.

De genoemde aanbevelingen lijken soms zo logisch, dat het verwonderlijk is dat niet alle musea ze al implementeren. Om bezoekers zo goed mogelijk te faciliteren is het bijvoorbeeld van belang dat musea een gebruiksvriendelijke website hebben, online of live met hun bezoekers in gesprek gaan en in alle communicatie gastvrijheid uitstralen. De auteurs geven echter ook aan waaraan het schort in veel musea, wat de relevantie van het boek direct duidelijk maakt. Enkele belangrijke conclusies van het boek bieden handvatten waarmee musea direct aan de slag kunnen. Voor museumprofessionals die zich op families willen richten, is de publicatie daarmee een nuttige, laagdrempelige en praktische handleiding.

Kim van der Meulen

M. Hartog en M.A. Remmelink - Een familievriendelijk museum - Amsterdam: VSC, 2012 - ISBN 9789081863605 - Prijs: 15 euro

Robert Darnton, ‘Digitize, Democratize: Libraries and the Digital Future’

Vanaf 21 september vierde SPUI25 haar eerste lustrum met een feestelijk programma onder het thema ‘toekomst’. Een onderdeel van dit programma was een lezing van de directeur van de Harvard Library Robert Darnton. De lezing was bovendien een afsluiting van de reeks lezingen die de Faculteit der Geesteswetenschappen van de Universiteit van Amsterdam samen met Athenaeum Boekhandel in SPUI25 organiseerde. Darnton sprak over de gevolgen van de digitale revolutie voor de toekomst van de bibliotheken en met name over het project Digital Public Library of America (dpla). Het boek zoals het nu bestaat heeft volgens hem nog een heel leven voor zich. Digitalisering is in zijn ogen niet zo zeer een bedreiging maar biedt juist mogelijkheden.

Voor de gelegenheid was van het Spui uitgeweken naar het Singel. Na een korte introductie door René van Stipriaan nam Robert Darnton in een afgeladen Doopsgezinde Kerk het woord. Darnton begon met een korte historische beschouwing over bibliotheken. Bibliotheken vormen zowel letterlijk als figuurlijk het hart van universiteiten. Alhoewel het tegenwoordig de normaalste zaak van de wereld is dat bibliotheken een publieke functie hebben, is dat niet altijd zo geweest. De bibliotheek van Alexandrië was vooral bedoeld als opslag, niet voor gebruik. Hetzelfde geldt voor de universiteitsbibliotheken, die aanvankelijk uitsluitend voor de wetenschappelijke, intellectuele elite toegankelijk waren. Tijdens de Verlichting werden bibliotheken langzaam maar zeker meer voor het publiek opengesteld. Tijdens zijn lezing toonde Darnton beelden van de afrasteringen en hekken die bibliotheken als een fort van de buitenwereld afsloten. Digitalisering is voor hem een volgende stap in de publieke functie die bibliotheken hebben en biedt mogelijkheden om alles voor iedereen overal toegankelijk te maken.
In de wetenschappelijke wereld biedt het ongekende kansen om commentaar op een onderzoek of artikel te krijgen. ‘Circuits of knowledge are no longer closed’. Hier staat echter tegenover dat de wetenschappelijk kennis in wetenschappelijke tijdschriften voor veel mensen ontoegankelijk wordt door de opvoering van de prijzen voor abonnementen op dergelijke tijdschriften. Bibliotheken kunnen deze prijzen niet meer betalen, waardoor de informatie voor een kleiner publiek beschikbaar is. Op de achtergronden hiervan ging Darnton al in in zijn artikel dat in De Groene Amsterdam (http://www.spui25.nl/binaries/content/assets/projectsites/spui25/map-1/robert-darnton.pdf) van 13 september 2012 verscheen. Hij constanteert een conflict tussen twee effecten van digitalisering: ‘democratisation’ versus ‘commercialisation’. Een voorbeeld hiervan is Google, dat in 2004 begon met digitalisering van onderzoeksbibliotheken. Bibliotheken werden geacht hun boeken beschikbaar te stellen voor digitalisering, maar vervolgens konden ze hun eigen informatie bij Google terug kopen. Darnton is hier een fel tegenstander van: ‘The public should have access to knowledge that was produced with public funds’.
Met dit doel is een groep idealisten twee jaar geleden in de Verenigde Staten begonnen met het initiatief Digital Public Library of America. In april 2013 is het systeem voor het publiek toegankelijk. De digitalisering wordt op lokaal niveau gestart door het publiek er bij te betrekken. Lokale bibliotheken worden aangespoord contact met lokale verzamelaars te leggen om hun collectie te digitaliseren. Door alles in een digitale databank aan elkaar te linken ontstaat zo een gigantisch reservoir aan informatie. De technische kant van dpla verloopt voorspoedig, zo vertelt Darnton, maar het grootste probleem blijft het copyright. ‘This shoud exist for a limited time’. Gold het aanvankelijk voor een periode van 28 jaar, inmiddels is dat voor minimaal 100 jaar. Toch ziet Darnton ook hier mogelijkheden en wordt er achter de schermen door een team advocaten hard aan gewerkt ook dit probleem op te lossen. Darnton gelooft er echt in dat dit project op wereldwijde schaal mogelijk is. De organisatie er ook op ingericht om elke belangenverstrengeling met commercialisering en politieke betrokkenheid uit te sluiten. Daarnaast is het van belang om niet met zevenmijlslaarzen vooruit te willen snellen. Stap voor stap, beetje bij beetje krijgt het project vorm.
Op 18 april 2013 komen in ieder geval alle gedichten van Emily Dickinson beschikbaar, aangevuld met manuscripten, brieven et cetera. ‘The delights of dpla will have no limits’, spreekt een enthousiaste Darnton. René van Stipriaan plaatst na afloop van de lazing nog wel enige kanttekeningen bij de haalbaarheid van het project en Darnton erkent dat er natuurlijk nog wel een aantal struikelblokken zijn die opgeruimd moeten worden. De concurrentie met Google books is in ieder geval van de baan. De kracht van dpla is volgens Darnton dat het door private fondsen wordt gefinancierd, er is dus geen winstoogmerk. Ook de auteurs zijn coöperatief en het uitgangspunt van ‘fair use’ van informatie kan volgens Darnton oplossing bieden voor het copyrightprobleem. Hoe Van Stipriaan ook probeerde om een bres te slaan in de ideologische uitgangspunten, hij bracht er Darnton niet mee van de wijs. Die bekende volmondig dat het project niet op alle problemen een adequaat antwoord heeft, maar hij heeft de hoop dat er een oplossing voor gevonden wordt.

André Nuchelmans

Discussiemiddag Boekmanstichting en KNAW: Liberaal cultuurbeleid: de voor- en nadelen

Samen met de KNAW organiseerde de Boekmanstichting 25 september in Het Trippenhuis in Amsterdam een discussiemiddag over liberaal kunstbeleid. Directe aanleiding voor de besloten bijeenkomst was de uitgave Manifestaties van de vrijheid des geestes van de Teldersstichting. Hierin wordt vanuit liberale invalshoek gekeken naar o.a. erfgoed en de kunsten, maar ook doneren aan cultuur, sportieve ambities, leefstijlbeleid en bewegingsonderwijs. Onder voorzitterschap van Kitty Zijlmans gaven Mark van de Velde, staflid Teldersstichting en een van de auteurs van het boek, en Frans Becker, adjunct-directeur Wiardi Beckman Stichting, een korte inleiding. Daarna kregen drie respondenten tijd om te reageren namens resp. D66, CDA en GroenLinks. Een discussie volgde. Is een sociaal-liberale grondslag voor kunst- en cultuurbeleid een realistische ambitie?

Mark van de Velde gaf de kern van het rapport weer: de overheid dient zich bij kunstbeleid niet te laten leiden door instrumentele motieven. Met kunst als inzet van industriepolitiek vergroot je haar kwetsbaarheid, aldus Van de Velde. Hij zocht de legitimering in neutraliteit van de overheid en het bieden van kans op ontplooiing voor de burger.

Waarom toch die nadruk op het willen beschermen van nationaal erfgoed? En hoe kun je enerzijds het cultuuronderwijs willen stimuleren, maar anderzijds de gedachte achter cultuurspreiding loslaten? Frans Becker plaatste vraagtekens bij het verhaal van zijn liberale opponent. Vervolgens waagde hij de sprong naar de actualiteit. Hij zei: als de PvdA en de VVD samen gaan regeren, dient er flink gerepareerd te worden. Hij refereerde specifiek aan de situatie van een aantal zwaar gedupeerde instellingen (Reisopera, Rijksmuseum Twenthe e.a.) en pleitte voor een opwaardering van de positie van kunst en cultuur in het openbaar bestuur.

De discussie dient over het proces gaan, over de vertaalslag van ideologie, reageerde Alexander Rinnooy Kan (D66). Kijk naar de subsidiesystematiek, een terugkerende bron van problemen. De hoogleraar economie en bedrijfskunde aan de UvA vroeg zich af waarom kunstenaars en instellingen niet het heft in handen nemen en zelf, op basis van gezag en vertrouwen, een verdeelsleutel leveren.

Ook Bart van Meijl (lid dagelijks bestuur CDA) richtte zich op de vertaalslag naar beleid, en minder op ideologie. Wat dat betreft vertoont het CDA weinig variatie in de afgelopen dertig jaar, aldus Van Meijl. Centraal staan regionale spreiding en cultuuronderwijs. Cultureel ondernemerschap dient beleidsmatig gestimuleerd te worden in de vorm van opdrachten, ter aanvulling op subsidies.

Kritiek op de neutrale staat bij de liberalen kwam er vooral van Dick Pels, directeur Bureau de Helling, wetenschappelijk bureau GroenLinks. Als het de markt is die bepaalt wat van waarde is (VVD), dan bedoel je het grote publiek, waarschuwde hij. Dat mag niet de bedoeling zijn. Een warm pleidooi voor een opvoedende overheid, die meer wil bewerkstelligen dan het spreiden van cultuur, volgde. Volgens Pels dient de overheid burgers te begeleiden in het proces van oordeelsvorming en te beschermen tegen de invloed van media en markt. ‘Maar wij zijn zelf de markt’, verzuchtte Van de Velde.

Van toenadering tussen hen zou het deze middag niet meer komen. Over de waarde van kunst en cultuur waren ze het evenwel allemaal eens, vatte Zijlmans samen. Over de uitwerking veel minder.

In de daaropvolgende discussie werd de afstand tussen de ideologieën niet beslecht, hooguit opgehelderd. Interessant was de vergelijking die Hugo van der Poel, directeur van de Mulier Instituut, maakte tussen de cultuur- en de sportsector. Een opvallend en groot verschil is de hoge mate van zelforganisatie die de sportwereld kenmerkt maar de cultuursector ontbeert. Daar zijn verschillende verklaringen voor. Eén ervan is dat sportbeleid grotendeels gemeentelijk beleid is. Sport kent bovendien een enorm draagvlak. Gemeentebesturen springen vurig in de bres voor hun voetbalclub, maar doen dat minder snel voor hun orkest of zangkoor.

Jeroen Bartelse, algemeen secretaris van de Raad voor Cultuur, toonde zich, terecht, nieuwsgierig naar het gewicht van de liberale beginselen zodra het gaat om bijvoorbeeld talentontwikkeling. Maar Van de Velde kon daar kort over zijn: talentontwikkeling, vernieuwing, het zijn geen onderdelen van liberaal cultuurbeleid. Want wie kan nu al aangeven wat in de toekomst tot erfgoed gerekend zal worden? Liberaal cultuurbeleid richt zich op bewezen kwaliteit. Een merkwaardige redenering, vond Valerie Frissen, hoogleraar ICT en sociale verandering aan de EUR en lid van het Topteam Creatieve Industrie. Vernieuwing in de wetenschap kun je toch ook niet uitsluiten? Kwestie van gevoel, aldus Van de Velde. Wetenschap dient het algemeen belang. Bartelse benadrukte hierop juist de meerwaarde van kunstenaars voor innovatieve processen en experiment. Becker viel hem bij en refereerde aan Emanuel Boekman die eveneens oog had voor het belang van experiment. Volgens Becker getuigde het, meer dan van een ideologie, van een soort houding tegenover kunst en cultuur.
Mark van de Velde bracht nog het cultuuronderwijs op islamitische scholen ter sprake. Daar is geen plaats voor moderne dans en theater in het lesprogramma. Allochtonen staan niet voor niets telkens laag genoteerd in statistieken over cultuurdeelname.
Tot een onvoorwaardelijk antwoord op de hoofdvraag van de bijeenkomst, of een sociaal-liberale grondslag voor kunst- en cultuurbeleid een realistische ambitie is, kwam het deze middag niet. Het is dan ook lastige materie verschillende fundamenten te vertalen naar beleid, aldus voorzitter Kitty Zijlmans in haar slotwoord. Zolang we maar een bewindvoerder van formaat krijgen in Den Haag, iemand die kunst en cultuur werkelijk een warm hart toedraagt, sprak Cas Smithuijsen, directeur van de Boekmanstichting.


Jack van der Leden